वाटप

"मी डॉक्टर आहे. मुंबईत मी प्रॅक्टिस करते. मला इथे भांडी घासावी लागतात. नाही येणार मी परत इथे."

"मला नाही लागत भांडी घासायला. माझी लेक घासते नाहीतर खरकटी भांडी ती डिश वॉशरला लावते."

हा संवाद दोन वयस्क स्त्रियांमधील. अमेरिकेतील एका संगीत कार्यक्रमात त्यांची प्रथमच भेट झालेली होती. आयुष्यात पुन्हा भेटण्याचा योग काही येणार नव्हता. त्यामुळे मनीचे गूज सांगण्यात काही धोका नव्हता.

दोघींची वये बघता आयुष्यातील वादळे त्यांनी झेललेली असावीत. तशी ती कोणालाच टाळता येत नाहीत. थोड्या फार फरकाने कधी चक्रीवादळे असतात तर कधी एखादा वाऱ्याचा झपाटा. आज आता आपल्या मुलांकडे, नातवंडाचे दर्शन म्हणून वा केवळ विश्रांती म्हणून हे आईवडील परदेशात पोचलेले असतात. हा संवाद विचारात घेता नक्कीच त्या त्या महिलेच्या अनुभवातून ही वाक्ये त्या त्या महिलेने बोलली असावीत. त्यातील ज्या बाईला त्यांची मुलगी भांडी घासायला देत नाही त्यांना मी ओळखते. परंतु ज्यांच्या अंगावर हे काम पडते त्यांना नाही ओळखत. व आयुष्यात कधी ओळख होण्याची शक्यता शून्य. त्यामुळे त्या कोणाकडे रहात होत्या, सुनेकडे की मुलीकडे हे समजणे कठीण.

आता डॉक्टर बाईंच्या मनात डोकावू. तिथे काय घालमेल चालू आहे?
मी एव्हढी डॉक्टर आहे तरी उतारवयात मला भांडी घासायला लागतात.
माझी सून मुद्दाम माझा अवमान करण्यासाठी मला हे काम देते. (किंवा) माझी मुलगी स्वत: टीव्ही बघत बसते आणि जावईबापुंसमोर मला भांडी घासायला लावते!
मी आता म्हातारी झाले. आणि म्हणून मला ही कामे झेपत नाहीत.

भारतामध्ये अनादिकालापासून वर्णभेद केले गेले आहेत. ब्राम्हण, क्षत्रिय, वैश्य आणि शूद्र. त्यानुसार कामांचे वाटप झाले. आणि मग शूद्र, उच्चवर्णीय लोकांकडे मजुरीची कामे करू लागले. सुदैवी असतील तर त्याचे त्यांना श्रम मूल्य मिळू लागले. मात्र सध्या बऱ्याच प्रमाणात, निदान शहरात तरी, मुलींना त्यांचा शिक्षणाचा हक्क मिळाला आहे व लादले गेलेले जातीचे बंधन थोड्या प्रमाणात तरी शिथिल झाले आहे. इथे भारतातील शहरांबद्दल बोलले जात आहे हे लक्षात घ्यायला हवे. दुर्दैवाने हे चित्र काही माझ्या संपूर्ण देशाचे नाही. मग आता ह्या शिकल्यासवरलेल्या मुली घरकामाला कुठून येणार? देशाच्या ह्या प्रगतीविषयी आनंद मानायचा कि दु:ख हे ज्याच्या त्याच्या मानसिकतेवर अवलंबून.

तसेच परदेशी, अमेरिकेसारख्या देशात तर रोजच्या ह्या धुणीभांडी, केरलादी करणाऱ्या बाया मिळणे म्हणजे तर अगदी दुरपास्तच. अगदी अफाट पसरलेल्या समुद्रात एखादी काडी. तिथे एखाद्या बलाढ्य कंपनीचा अध्यक्ष देखील कधी घरात भांडी घासताना किंवा कधी मुलांचे लंगोट बदलताना हातोहात सापडू शकतो. आणि त्यात तो कोणावर उपकार करत आहे अशी भावना शक्यतो नसते. अर्थात ideal situation मध्ये.

मग आपल्या डॉक्टर बाईंच्या प्रश्र्नाला उत्तर काय? त्यांच्या उच्च शिक्षणामुळे त्यांच्या विचारात काय प्रगल्भता येण्याची गरज आहे?
एक. मी डॉक्टर असले तरी देखील मला झेपत असल्याने, माझ्या मुलीला / सुनेला मदत म्हणून मी जर 'हे काम' केले तर त्यात कमीपणा काहीही नाही.
दोन. माझी सून / मुलगी मुद्दाम माझा अवमान करण्याकरता मला हे 'हीन दर्जाचे काम' देत आहे असे मानणे हे चुकीचे.
अर्थात बाई पूर्ण अनोळखी असल्याकारणाने काही गोष्टी येथे गृहीत धरलेल्या आहेत. उदाहरणार्थ, बाईंची मुलगी/ सून ही सज्जन माणसे आहेत. बाई इतर वेळी अतिशय मदतशील व हसतमुख आहेत.

७५ वर्षांची व आयुष्यभर स्वकमाईवर जगणारी एक भारतीय महिला अभिमानाने माझी लेक मला 'हे काम' देत नाही हे सांगताना, हे काम हीन दर्जाचेच आहे असे मानते.
'हिणकस काम' मला दिले जाते ही अतिशय क्लेशकारी गोष्ट आहे असे मानून दुसरी भारतीय महिला समवयीन बाईबरोबर दु:ख वाटून घेते.

आपली मानसिकता बदलायला हवी.
श्रमाचे मूल्य आपण कबूल करायला हवे.
श्रम करणाऱ्याचा स्वाभिमान राखला जायला हवा.
आपल्या, आपल्या मुलांच्या व आपल्या प्रगतीशील देशाच्या भवितव्यासाठी.
म्हणून हा उहापोह.