रोपटं

माझ्या मनात येणाऱ्या चांगल्या विचारांना मला धरून ठेवावसं वाटतं. 

स्वच्छ, निर्मल पाणी वाहून जाऊ नये म्हणून एखादा बांध घालावा तसं.
कारण,
कारण मी बघितलंय…
माझेच कोमल विचार मला उघड्यावर टाकून निघून जाताना मी माझ्या उघड्या डोळ्यांनी बघितलंय.
आणि मी रिकामी होत राहिले.
मात्र एखाद्या घड्याला भोक पडलं आणि पाणी निसरून गेलं म्हणून घडा रिकामाच राहील ह्याची काय शाश्वती ?
त्यात झुरळं, किडामुंगी, कोळीष्टकं नाहीनाही ते जमत राहिलं.
तीन दशकं उलटली.
आज आता पुन्हा एकदा माझा घडा निर्मळ पाणी भरू बघतंय.
त्यात ती सगळी जळमटं निघून जावीत ही इच्छा.
आणि घड्याला पडलेलं भगदाड ?
त्यातूनच एखादं रोप फुटावं…
निळ्या निळ्या आभाळाकडे त्याने झेपावं…
त्या रोपाने माझ्या हळव्या मनाला सावरावं…
ओंजारावं…गोंजरावं…
आणि कधी एखाद्या झुळूकीसह जेव्हा हे माझं वेडं मन उडू इच्छेल…
तेव्हा ?

तेव्हा त्याने त्याला मुक्त उडू द्यावं.

अम्मा, आन्डू ?

रात्र झाली होती. सूर्याने सगळा फाफटपसारा आवरला होता व चंद्राने रंगमंचावर एन्ट्री घेतली होती. मला चंद्र एकूणच फार आवडतो ह्याचं कारण बहुतेक तो शुभ्र असतो हे असावं. मी आणि माझी लेक, आम्ही दुसऱ्या गावात होतो. हॉटेलच्या सज्ज्यात मी उभी होते. दिवसा उजेडी दूर डाव्या हाताला समुद्राचा छोटा निळा आयत दिसला होता. आता त्याची फक्त गाज ऐकू येत होती. ह्या गावचा समुद्र दिसायला देखील सुंदर होता. वर काळंकुट्ट आभाळ, त्यात शुभ्र फुगीर चंद्र आणि बोलक्या समुद्राची दुरून कानावर येणारी गाज. बस. अजून काय हवे ? मी सुखावर तरंगत होते. तेव्हा जाणवले, चंद्राचा आजचा अख्खा प्रवास मी म्हटले तर निरखू शकते. माझ्या आणि त्याच्या मध्ये एकही अडथळा उभा नव्हता. मी लगेच आत गेले आणि अंगाखाली घ्यायला उशा घेऊन आले. लादीवर टाकल्या आणि दिले त्यावर अंग लोटून. म्हटलं आज तू आहेस आणि मी आहे. नेहेमी नेहेमी कुठल्या ना कुठल्या इमारतीमागे निघून जातोस आणि मग मला फार हिरमुसायला होतं. आता वर आकाशात तो आणि खाली जमिनीवर मी. थोडा वेळ गेला. आणि का मला वाटलं कोण जाणे. मी हात लांब केला. आणि त्या रात्री माझा हात थांबलाच नाही. म्हणजे ? म्हणजे नेहेमी आपण हात लांब किती करू शकतो ह्यावर आपल्याच हाताची बंधने असतात. पण ती रात्र अनोखी होती. त्या रात्री, त्याच्या आणि माझ्या मैत्रीत माझा हात देखील आडवा आला नाही. मी लांब करत गेले आणि हात लांब होत गेला. आणि शेवटी ? शेवटी शुभ्र चंद्राला स्पर्श करूनच थांबला. मग ? मग काही नाही. मग मी चंद्र आकाशातून उचलला. म्हणजे आपण जमिनीवरून जसा कागद उचलतो तसा, मी आकाशातून चंद्र उचलला आणि माझा हात मागे घेतला. मग कागद उचलल्यावर जशी जमिनीवरची ती जागा रिकामी होते, तसं आकाश रिकामं झालं. मी माझ्या मांडीवर त्याला घेतलं आणि थोडं गोंजारलं वगैरे. तेव्हढ्यात मला दुरून कुठून तरी लहान मुलाचा आवाज ऐकू आला. तो त्याच्या भाषेत त्याच्या आईला काहीतरी सांगत होता. "अम्मा, आन्डू गोन्डू आन्डू गोन्डू !"  त्यातलं अम्मा हे एव्हढंच मला कळलं. पण मग चंद्र मला म्हणाला की तो लहान मुलगा आईला विचारतोय की अम्मा, आत्ता तर चंद्र आकाशात होता ! मग आता कुठे गेला ?! हे चंद्राचं भाषांतर ऐकून मला फारच हसायला आलं ! म्हणजे माझ्याबरोबर गप्पा मारायला मी चंद्राला घेऊन आलेय आणि आता कोणालाच चंद्र दिसत नाहीये हे म्हणजे कायतरी भारीच होतं ! असं होऊ शकतं हे कधी माझ्या तसं लक्षातच आलं नव्हतं ! कधी काही रस्त्यात पडलेलं दिसलं तर आपण काही ते उचलायचं नाही असं आपले आईबाबा शिकवतात त्यामुळे आपण कधी तसे प्रयत्न करीत नाही ! पण आज मी साधा हात काय वर केला तर चंद्र माझ्याबरोबर गप्पा मारायला आला ! भारीच ! पुन्हा एकदा "अम्मा, आन्डू गोन्डू आन्डू गोन्डू !" समुद्राच्या बोलांमध्ये हे आहेच काहीतरी ! "अगं, तो लहान मुलगा घाबरलाय ! अचानक मी नाहीसा झालो म्हणून !" चंद्र मला म्हणाला ! लहान मुलं म्हणजे एक वैतागे ! कसली पण भीती वाटू शकते त्यांना ! असू दे ! घाबरू दे त्याला ! मला चंद्राशी कित्येक वर्षांच्या गप्पा मारायच्या होत्या ! मी खूप खूप लहानपणी देखील आजीच्या घराच्या पायऱ्यावर बसून त्याच्याशी कायकाय गप्पा मारी ! त्या त्याला आठवतायत का हे देखील मला त्याला विचारायचं होतं ! मी का म्हणून सोडू त्याला लगेच ?! नाही का ? पण...पण ते पोरगं फारच रडायला लागलं ! आणि रडण्याला थोडीच काही भाषा असते ! रडणं म्हणजे रडणं ! आता त्यात काय हा भाषांतर करणार ?! तो फक्त माझ्याकडे बघत बसला ! आणि मी त्याला नाक मुरडून दाखवलं ! इतक्यात आतल्या खोलीतून माझ्या लेकीने मला विचारलं, " आई, ते बाळ का रडतंय ?" हिला एक सगळ्या प्रश्नांची उत्तरं हवी असतात ! तोपर्यंत मी चंद्राला धरून ठेवलं होतं ! "मला काय माहित ?!" मी तिला म्हटलं. चंद्राने डोळे वटारून माझ्याकडे बघितलं ! म्हणजे मी खोटं बोलले ना म्हणून ! आणि आपण असं आपल्या मुलांशी खोटं बोललो तर मग ते आपल्याशी खोटं बोलले तर आपण तक्रार कशी करणार ? म्हटलं, हे काही खरं नाही ! ही बाहेर आली तर बघेल माझ्या हातात आणि म्हणेल हा कसला पांढरा तुकडा घेऊन  बसलीयस वेड्यासारखी ! मी त्याच्याकडे बघितलं तर तो आकाशाकडे नजर लावून बसला होता ! लहान मूल…हरवल्यासारखं ! मला असं कोणी दु:खी झालेलं अजिबात आवडत नाही ! म्हटलं जा ! नकोच तू मला ! मी पुन्हा हात लांब केला आणि पुन्हा माझा हात लांब झाला ! रबरबॅण्ड सारखा ! दिला ठेऊन परत आकाशात ! जिथून घेतला होता, अंदाजे त्याच्या थोडं पुढे ! कारण तो आणि मी किमान दहा मिनिटं तरी एकत्र होतो आणि तो दहा मिनिटं आकाशातून गायब होता ! म्हणून ! "अम्मा !" पोरगं टाळ्या वाजवून आईला हाका मारू लागलं ! "आन्डू गोन्डू आन्डू गोन्डू !" त्याची अम्मा त्याला म्हणाली ! आता मला कोण सांगणार ती बाई काय बोलली ते ?! श्या ! मी मनात म्हटलं ! तर मला माझ्या कानात हळूच ऐकू आलं ! "अगं, त्या बाई त्यांच्या लेकाला सांगतायत की बघ, तुला सांगत नव्हते चांदोबा ढगाआड गेला असेल, येईल इतक्यात बाहेर !" मला हसूच आलं ! मी खोखो हसले !

"आई ! एकटीच काय हसतेयस गॅलेरीत बसून ! आत ये पाहू ! एकतर थंडी वाजतेय !"  आपली मुलं मोठी झाली की हि अशी आपल्यालाच ओरडतात ! श्या ! मी जागेवरून उठले आणि सगळ्या त्या चारपाच उशा घेऊन आत वळले ! लेकीने तिच्या पुस्तकातून डोकं वर उचलून माझ्याकडे बघितलं. मी पटकन तिच्याकडे गेले आणि तिच्या कपाळावरच्या आठ्या हाताने पुसून टाकल्या ! आणि ती आणि मी दोघी हसत सुटलो ! 

...ती का हसली माहित नाही, पण माझ्या हाताला चंद्राचा स्पर्श अजून जाणवत होता ! 

आणि म्हणून मी हसत होते !

अजून एक व्यक्तीचित्र

घरी असलं की काय करू आणि काय नको असं होत असतं ! पुस्तक वाचू, गाणी ऐकू की चित्र काढू ! एक जाडजूड पुस्तक चालू केलंय वाचायला. आणि माझ्या इतर उद्योगांत, हे पुस्तक माझे काही महिने तरी गिळंकृत करेल ! मध्यंतरी दिवसाला एक चित्र असा संकल्प केला होता खरा पण तो संकल्प फक्त काही दिवस चालला. चित्र काढण्यास कंटाळा आला असे नाही, पण नाना उद्योग उगवत गेले आणि त्यांची छाटणी करण्यात माझं हे गवतफूल वेचायचे राहूनच गेले.

परवा मात्र पुन्हा एकदा ब्रश हातात धरला आणि एक व्यक्तीचित्र रेखाटलं. आता ज्या छायाचित्रावरून मी हे चित्र काढलं ते तर मी तुम्हाला इथे दाखवू शकत नाही. त्यामुळे ते मी तंतोतंत काढलं आहे की नाही हा प्रश्न तुमच्या मनात अनुत्तरितच रहाणार आहे !

;)

न्यूटनची उडी

एकूणच सज्ज्यात उभं राहून बाहेर बघायला मला आवडतंच.
वाटतं आपण कोणीही असू शकतो. हे हाडामांसाचं फक्त एक आवरण आहे. ते मी पांघरलेलं आहे. तात्पुरतं. पुढल्या क्षणी जर मला वाटलं तर हे पांघरूण झुगारून देऊन समोरच्या आसमंतात पंख पसरून उडून जावं…तर ते तसं करण्याचा अधिकार मला आहेच.

समोर आंब्याचं हिरवंगार झाड. आभाळाने धुवून वाळत ठेवलेलं. फळाचे महिने संपलेले. झाड मोकळंढाकळं. ओटीपोट रिकामं. एका डहाळीवर चिमणी. दुसऱ्या फांदीवर पोपटाचं पिल्लू. त्याला जगण्याची नवलाई. समोर जुन्या इमारतीखाली डांबर जाळत एक पिवळट बनियन घातलेला पुरुष. 
काय विचार करीत असेल तो ?
आज संध्याकाळी चार पैसे हातात येतील. त्यात झ्याक एक बाहुली येल. बनी खुश होल.
की…
हिच्या बांगड्या परवा वाढवल्या नाही का ? जाताना घेऊनच जाऊ…
की…
आंटीकडे जाऊन बरेच दिवस झालेत….!

समोरच्या फांदीवर कावळा बसला. तो नसता आला तरी चाललंच असतं. असा एक सुतार बाबांनी शोधला होता. तो  नसता आला तरी चाललंच असतं. त्याची नजर वाईट आहे असं बाबांना सांगितलं तर त्यांना ते पटलं नाही. तरी आई सांगत होती…त्याची नजर वाईट आहे हे मुलींनाच कळणार नाही का ? तुम्हाला कुठून कळणारे ? पण बाबांनी काही ऐकलंबिकलं नाही...आमचं नाहीच आणि आईचं पण नाही. 

चिमणीचा आत्तापर्यंत उत्तर ते दक्षिण शोध झाला होता. आणि पोपट ? कोण जाणे. नाही दिसला. म्हणजे माझ्या आयुष्यात हा कावळा आला आणि पोपट निघून गेला.
कावळा शांत का बसत नाही ? कावकाव कावकाव.

त्याला त्याच्या आतला आवाज ऐकायचा नसतो का ? ज्याला असा आपल्या आत्म्याचा ध्वनी ऐकावयाचा नसतो तो असा बोंबाटत असतो.  

खाली बघितलं तर मी फक्त पहिल्या मजल्यावर उभी होते.
म्हणजे तसंही हे आवरण वगैरे फेकून उडून जाऊन काही फारसा उपयोग नव्हता. न्यूटनने जर गुरुत्वाकर्षणाचा शोधच नसता लावला तर माणूस कधीतरी उडू शकला असता का ? म्हणजे उगाच आपण शोधात बंद झालो ! न्यूटनमुळे उडी मारली की आपल्याला खालीच येणं भाग पडतं ! आपण उडू शकत नाही !
वैतागे !

डॉक्टरांच्या मदतनीस बाईंनी हाक मारली म्हणून मी आत जायला वळले.
कावळा बसला केकाटत.
डांबरी माणूस डांबर जाळीत.
आणि…
वेड्या न्यूटनच्या आत्म्याला उचकी लागली !
डॉक्टरांसमोरील खुर्चीत बसता बसता मला ऐकू आली.

म्हणतात...

गळणाऱ्या एकेक पानाने, पुन्हा रिकाम्या देठावर लगडावे म्हटले तर जमेल काय ?
आणि तेही जमलेच तर ते पान 'इथून मी फार लवकर निखळतो' म्हणून कुठल्या दुसऱ्या देठाला चिकटेल काय ?

…पुन्हा मी माझ्या सोळाव्या वर्षात शिरले तर…
आजही मला वाटतं, कॉलेजच्या त्या तळमजल्यावरच्या मोठ्या खिडकीपाशी तासनतास बसून मी दूरवर धुसर दिसणाऱ्या त्या प्रवेशद्वारावर नजर लावून बसेन.
तुझीच वाट बघत.
सकाळी आईची नजर चुकवून तुझ्यासाठी भरून आणलेला डबा…तसाच पुन्हा घरी परतेल…संध्याकाळी आईची नजर चुकवून, केराच्या डब्यात…पाच चपात्या आणि तुला आवडणारी भुर्जी.
अन्नदेवतेने शाप द्यावा असे म्हटले असते तर…?
अन्नाला मोताद होण्याची वेळ आली असती !

म्हणतात, ज्याच्यावर आपलं प्रेम आहे त्याच्यावर नव्हे…ज्याचं आपल्यावर प्रेम आहे त्याच्यावर आपलं आयुष्य सोपवावं.

.........

कोणी शहाणा म्हणेल…
दुसऱ्या कोणावर आपलं आयुष्य सोपवावच का ?
आपलं आयुष्य आपण सांभाळावं !

हे सोळा वर्षाच्या कानांना सांगून बघा !
त्या नाजूक कानांमधून त्यावेळी नाजूक फुलं बहरत असतात !
दाट हिरवीगार झाडी !
त्यावर रंगीबेरंगी फुलं !
आणि शेकडो फुलपाखरं वगैरे !!
ठार बंद !

कान !

पाट...

एक चित्र...

माझे वीस सेकंद !

झिम्मा

परवा वाचनालयात गेले दिवाळी मासिक परत करायला. तेव्हा दूर नजरेसमोर 'झिम्मा' मोठ्या दिमाखात उभे दिसले. विजयाबाई मेहता ह्यांचे आत्मकथन ! माझी वर्गणी ही फक्त दिवाळी मासिकांसाठी असल्याने मला हे पुस्तक हातात मिळणार नाही हे नक्की. तरी म्हटलं विचारून बघू. समोर बसलेल्या बाईंनी मान वर देखील न करता नकारार्थी मान हलवली तेव्हा मी जरा खट्टूच झाले. मात्र कधीकधी एखाद्या पुस्तकाचीच इच्छा असते बहुधा ! त्यामुळे त्याच दिवशी संध्याकाळी मैत्रिणीच्या घरी गेले बऱ्याच दिवसांनी निवांत गप्पा मारायला तर काका म्हणाले, "आहे तर ! माझ्याकडे आहे झिम्मा !" लगेच मी ते ताब्यात घेऊन टाकले ! आणि मग पुढले आठ दहा दिवस फक्त झिम्मा !

आता हे काही झिम्माचे परीक्षण नव्हे. कारण तितकी माझी कुवत नाही. फुका कशाला आव आणावा ? मात्र मी खूप शिकले ह्या पुस्तकातून. जसं सारेगम कार्यक्रमामध्ये जेव्हा हृदयनाथ मंगेशकर एखाद्या चालीविषयी बोलत तेव्हा, कित्येक वर्ष अगदी मान डोलावत ऐकलेले गाणे मी नव्यानेच ऐकू लागले. जसं मास्टरशेफ ऑस्ट्रेलिया मी आणि माझी लेक मोठ्या आवडीने बघत असू त्यावेळी, विविध देशांतील पदार्थ आपल्या समोर जेव्हा आणून ठेवले जातात, तेव्हापासून तो अगदी जीभ ते पोट हा प्रवास करेस्तोवर त्याकडे नक्की कसे बघावे, त्यातून आनंद कसा घ्यावा हे मी शिकले. तसंच अगदी तस्सच एखादे नाटक आपल्यासमोर जेव्हा उभे रहाते…आणि आपण मारे थाटात बसून ते बघतो त्यावेळी त्यातील प्रत्येक हालचालीमागे जो विचार आहे तो आता माझ्यासमोर पोचू लागला ! 

मध्यंतरी पृथ्वी थिएटरमध्ये गुलाजारांचे एक नाटक बघण्यात आले होते. आधीच पृथ्वीच्या अर्धवर्तुळाकार बैठकीत बसून एखादे नाटक बघणे हा एक अविस्मरणीय अनुभव असतो. त्यातून जे काही त्या दिवशी नजरेसमोर घडले ते अकल्पनीय होते. संगीत, अभिनय, प्रत्येक कलावंताची एकेक हालचाल. डोळ्यात अक्षरश: पाणी. ते तेव्हा का उभे राहिले ह्याची समज मला आज आली.

अगदी बालपणापासून अंगात असलेली बाईंची अभ्यासू वृत्ती. पानोपानी त्याचा प्रत्यय येतो. आणि पानोपानी मी स्वत:कडे बघत होते. काय आमच्या घरात अभ्यासू वातावरण नव्हते ? होते. प्रचंड होते. पुस्तकांनी मागील भिंती हळूहळू दिसेनाश्या होत होत्या. बाबांशी विविध विषयांवर चर्चा करण्यासाठी येणाऱ्या मंडळीची संख्या वाढती होती. आबालवृद्ध…सगळेच. मग मी ह्या ज्ञानगंगेत राहून कोरडी कशी राहिले ? दुर्दैव. काही असामान्य हातून घडण्यासाठी जी दृष्टी लागते, जी वृत्ती लागते तिचा अभाव. आणि त्यातून वयाच्या सोळाव्या वर्षी प्रेमात पडल्यावर तर वाटलं की हेच आयुष्य. म्हणजे प्रेमबीम…संसारबिंवसार…मुलंबिलं ! कर्म माझं ! बाईंनी संसार केला…मुलं वाढवली. मात्र आपली अभ्यासाची ओढ…तिच्याशी फारकत आजतागायत घेतली नाही. आपली आई, आपल्या पहिल्या सासूबाई दुर्गा खोटे. आपल्या दुसऱ्या सासूबाई, नवरे ह्या सगळ्याच्या पाठींब्यामुळे आपण हे सर्व करू शकलो ह्याची जाणीव त्यांच्या लिखाणातून दिसतेच. पाठींबा त्यांच्या मंडळींचा आणि जोम स्व:शक्तीचा.

माझ्या आयुष्यात त्यांचे एकही नाटक मी पाहिलेले नाही. म्हणजे मी अगदी लहान होते त्यावेळी त्यांची नाटके वाहवा मिळवत होती. आणि त्या काळी काही रेकॉडिंग करून जतन करण्याची प्रथा नव्हतीच. त्यामुळे आपल्यापर्यंत त्यांचे कर्तुत्व तसे काही पोहोचत नाहीच. मात्र त्यांनी त्यांच्या शब्दांतून जे आपल्यासमोर जे नाट्य उभं केलं आहे ते मला तरी फार मोहवून गेलं.

आयुष्य जगताना  संकटं आणि अडचणी कोणासमोर उभी रहात नाहीत ? सतत काहीनाकाही कामाने स्वत:ला वेढून घेण्याची वृत्ती…आणि त्यातूनच आलेल्या संकटाला मागे टाकून पार पुढे निघून जाण्याची शक्ती. रोजच्या आयुष्यात देखील कितीतरी आहे त्यांच्याकडून घेण्यासारखं.

मी विचार केला होता…किंवा केला आहे…त्यांच्या एखाद्या कार्यशाळेत सहभागी होण्याचा. कॉलेजमध्ये असताना माझ्या बाबांनी मला नाटकात काम करण्याला अनुमती तर दिलीच नसती. ही तर काळ्या दगडावरची रेघ. मग काय मी आता नाटकात काम ?  छ्या ! ते आपले क्षेत्र नव्हे. परंतु विजया मेहता बाईंसोबत, त्यांच्या काम करण्याच्या पद्धतीत जर मला काही दिवस काढता आले तर का नाही ? ती वृत्ती, तो अभ्यासू बाणा जवळून अनुभवता आला, त्यातला एखादा कण टिपता आला तर, का नाही ?

झिम्माची कमलाकर नाडकर्णी ह्यांनी केलेली समीक्षा. मला फार पटली आहे असे नव्हे. उलट त्यांना ज्या त्रुटी वाटल्या त्या मला जमेच्या बाजू वाटल्या ! असो. इथे लिंक दिली आहे, जेणेकरून झिम्मावर तुम्हाला समीक्षा स्वरूप काही वाचावेसे वाटले तर तुमच्या हाताशी असावे.
नाही का ?

वस्तू...?

सगळ्या पुरुषांना एकाच रांगेत बसवणे हे एखाद्या सज्जन पुरुषासाठी अन्यायकारक ठरेल. आणि असे काही करणे हे चुकीचेच. मात्र आपल्या नेहेमीच्या उठबशीतील एखादा मित्र जेव्हा विचित्र काही बोलून जातो तेव्हा आपण व्यवसायानिमित्त का होईना परंतु चुकीच्या पुरुषाच्या सहवासात असतो ह्याची जाणीव होते.

घडला तो प्रसंग असा…

"ही ह्याची ह्याची 'माल' होती." मी माझ्या कथित मित्राच्या बाजूला उभी होते व त्याच्या संगणकावर असलेली एका मॉडेलची छबी बघून कौतुक करत होते.
"त्याचा काय संबंध ?"
"नाही…सांगतोय. तिचे संबंध होते त्याच्याबरोबर."
"गरज नाही सांगण्याची. असतील संबंध…पण त्याच्याशी तुमचा आणि माझा काडीचाही संबंध नाही. आणि त्याहूनही महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे एखाद्या स्त्रीला तुम्ही 'माल' म्हणताय हेच फार चुकीचे आहे !" माझा चढा आवाज आजूबाजूला बसलेल्या इतर पुरुषवर्गाने ऐकला हे नक्की.
"हो काय ? बरं." चूक मनापासून मान्य नसताना समोरच्याला फक्त गप्प करण्यासाठी उडवाउडवी केलेली असली की ती त्रासदायक होते.

ज्याला मित्र म्हणत होतो, त्याच्याकडून जे शब्द उच्चारले गेले त्यातून त्याचा एक घातक कंगोरा माझ्या नजरेसमोर आला. आपण हातात कलायडीस्कोप फिरवत असू आणि अचानक आत गोलगोल फिरणाऱ्या वर्तुळावर एखादा राक्षसी चेहेरा समोर यावा आणि आपण दचकुन जावं…असं काहीसं.

एखाद्या पुरुषावर संस्कारांचे बंधन असल्यास हा विचार त्याच्या मनोसरोवरात वर तरंगताना फारसा दिसत नाही. परंतु, संधी मिळताच वर उसळी मारतो हे नक्की. आणि त्यातून एका स्त्रीसमोर दुसऱ्या स्त्रीचा 'माल' असा उल्लेख असभ्य. मग अगदी ती स्त्री कोणत्याही कारणाने देहविक्रय करीत असली तरीही तिला 'माल' म्हणणे हे सद्गृहस्थाचे लक्षण नव्हे.

बलात्कार करणाऱ्याचे, त्याच्या तावडीत सापडलेल्या एखाद्या स्त्रीवरचे भीषण अत्याचार वाचले, की हे हिंस्त्र श्वापद पुरुषामध्ये दडलेले असते व संधी मिळताच उफाळून वर येऊ शकते अशी भीती का वाटू नये ?

त्याहून अधिक म्हणजे हिंस्त्र श्वापदाची अशा प्रकारची झडप ही फक्त एक चूक म्हणून लक्षात घेतली जावी असे आपले नेते देखील उदार मनाने आपल्या भाषणात बोलू लागतात तेव्हा त्यांच्या दडलेल्या श्वापदाने अशाच प्रकारे उसळ्या मारून किती हल्ले केले असतील की काय असे वाटू लागते.

चित्र...

एखादं चित्र मनात घर करून रहातं.

पुन्हा पुन्हा नजरेसमोर तरळत रहातं.
जणू संथ वहाणाऱ्या पाण्यावर तरंगणारं पान.
कधी नजरेला पडतं तर कधी हलकेच पाण्याखाली लपून बसतं.

तसंच एक चित्र का कोण जाणे पण माझ्या मनाच्या कोपऱ्यात दडून बसलं आहे. 

त्यादिवशी मी रत्नागिरीत होते. काही तास फक्त थांबायचं होतं व परतीच्या रस्त्याला लागायचं होतं. मी हॉटेलच्या खोलीमधील खिडकी उघडली. खिडकीबाहेर आपल्याच नादात डोलणारी आंब्याची डहाळी नजरेस पडली. आणि तिच्यावर झोका घेणारी कोकिळा !

काही गोष्टी मला वाटतं आपल्या रक्तात वहात असतात. दडून. 

आपल्याच रक्तात वहाणाऱ्या गोष्टींचा आपल्यालाच थांगपत्ता नसतो.

मलाही बाबांच्या गावी घर हवं.
लालचुटूक कौलारू घर.
त्याला जावं तिथे खिडक्या हव्यात.
समोर आंब्याचं झाड हवं.
आंब्याचं झाड मला सतत दिसायला हवं.

आणि आंब्याच्या झाडाला देखील सतत नजरेला मी पडायला हवी.
आम्ही दोघे सखेसोबती.
झाडावर कोकिळा हवी.
पानांची सळसळ. 

जोडीला तिने जोडीदाराला घातलेली साद...

… मात्र तिच्या सादेला प्रतिसाद मिळावा !

चाँद तन्हा है...

चाँद तन्हा है, आसमां तन्हा,
दिल मिला है कहाँ कहाँ तन्हा.

बुझ गयी आस, छुप गया तारा,
थरथराता रहा धुँआ तन्हा,
चाँद तन्हा है...

जिंदगी क्या इसी को कहते हैं ?
जिस्म तन्हा है और जां तन्हा,
चाँद तन्हा है...

हमसफ़र कोई गर मिले भी कहीं,
दोनों चलते रहे तन्हा तन्हा,
चाँद तन्हा है...

जलती बुझती सी रोशनी के परे,
सिमटा-सिमटा सा इक मकां तन्हा,
राह देखा करेगा सदियों तक,
छोड़ जायेंगे ये जहाँ तन्हा,
चाँद तन्हा है...

...मीनाकुमारीने लिहिलेली दर्दभरी गझल तिच्याच दर्दभऱ्या आवाजात...

मी खार...

जितकं जमेल तितकं…

आणि ज्या प्रकारे जमेल तसं…

मला मदत करायला आवडेल पण माझ्याकडे श्वास घ्यायला देखील फुरसत नाही…
हे असं मी किती काळ म्हणणार ? काय ही माझी एक पळवाट आहे ?
श्वास घ्यायला जर वेळच नाही तर तो श्वास आपल्या हृदयातून बाहेर पडणे कधी थांबवेल ह्याचा तसा पत्ता देखील लागत नाही. आज आहे, उद्या नाही.
बेभरवश्याचे जिणे इत्यादी.

मुंबईतीलमहानगरपालिकेच्या शाळांचा दर्जा सुधारण्याचे काम माझी काही मित्रमंडळी करत आहेत. Citizens Association For Children. त्यांच्या ह्या गेल्या आठ दहा वर्षांच्या मेहनतीच्या एकेक सुरस कथा ऐकल्यावर ह्यांचा धीर कसा काय नाही सुटला ह्याचे मला आश्चर्य वाटते. एकजुटीने आणि सहनशीलता पणाला लावून मंडळी हे काम करीत आहेत.

माझा आपला खारीचा वाटा.

उदाहरणार्थ त्यांचा लोगो तयार करून देणे, त्यांना वाटप करण्यासाठी लागणारी हॅन्डबिल्स डिझाईन करून देणे वगैरे वगैरे. विनामोबदला. मुंबईच्या नागरिकांकडून मदतीचा हात जर मिळाला नाही तर कोणाच्या आणि कोणत्या जोरावर हे काम मार्गी लागणार ?

खाली आम्ही तयार केलेले एक हॅन्डबिल ठेवले आहे. बघून घ्या. आणि मुंबईत असलात, काही करू इच्छित असलात तर सहभाग घेऊ शकता. तिथे मोबाईल क्रमांक दिलेले आहेत. त्यावत आपण संपर्क साधू शकता.

आणि तसेही आपल्या नकळत आपला श्वास घेतला जातोच…
हे काम मात्र आपण जागरूक नागरिक म्हणून करावयाचे आहे…

:)

बाहुल्या...

चालत्या गाडीच्या खिडक्या, ह्या नेहेमीच चांगले दृश्य फ्रेम करीत नाहीत.

समाजाच्या विविध स्तरातून काही क्षणांमध्ये गाडी प्रवास करीत असते.

त्या क्षणांमध्ये आपण कधी फाटक्या भाकरीला मोताद असतो...

तर कधी फक्त वेळ निघून जावा म्हणून १०० रुपयांच्या कॉफीचा आपण आस्वाद घेत असतो.

तिचे वय पाच ते सहा असावे. खांद्यावरून खाली लोंबकळणाऱ्या झिपऱ्या. पिवळट परकर पोलका. त्यावर तपकिरी रंगाचे वर्तुळाकार ठसे. कसलेच ठराविक आकार नसलेले. माझ्याकडे तिची पाठ होती तेच बरे. डोळे नेहेमीच भेदून टाकतात. भर रस्त्यावरून कोणाकडेतरी वा कुठेतरी वळून बघत ती पळत होती. उजव्या काखेत अडकवून तिने तिची कापडी सोबतीण दाबून धरली होती. ती नागवी. मळकट गुलाबी. हातपाय हवेत. आपले आयुष्य त्या मुलीच्या हातात सोपवून टाकलेली.

माझे डोके म्हणजेच एक लोहचुंबक आहे बहुधा. एखादे दृश्य येऊन माझ्या मेंदूच्या एखाद्या कोपऱ्यात थाडकन चिकटते. एकावर एक थप्पी बनून राहिलेली ही दृश्य मला वाटतं कधीतरी आतल्या आत झोंबाझोंबी करितात. आणि मग एखादं खोलवर लपून गेलेलं दृश्य उसळ्या मारीत बाहेर येतं. वाळूवर पडलेल्या माश्यांच्या ढिगातून एखादा मासा तडफडत का होईना पण उड्या मारीत पाण्यात पुन्हा शिरतो…आपले उर्वरित आयुष्य आपल्या पदरात पाडून घेतो.

तिच्या एव्हढीच असताना माझी देखील एक बाहुली होती. पॅरीसवरून आली होती. माझ्या हातात. इतक्या दूरवरून प्रवास करून आली म्हणून मी तिला नखशिखांत भिजवली होती. आणि ती अशीच झाली होती. ओल्या कावळ्यासारखी. तो उन्हात बसून पुन्हा कोरडा तरी होतो. माझी बाहुली पुन्हा कधीच नाही पूर्ववत झाली.

…वाटले, गाडीचे फिरते चाक सोडून द्यावे. खाली उतरावे. ती माझी विस्कटलेली बाहुली पुन्हा हातात घ्यावी आणि त्या झिपऱ्या मुलीचा डावा हात माझ्या उजव्या हातात पकडावा...आणि असंच बागडत जावं.
दोघी दोघी.
कुठे ?
कोण जाणे.

घशात हुंदका.
डोळे…ओले.

गाडी गेटमधून आत नेली.
नटलेल्या दुनियेत प्रवेश केला.
मी अंगठा पुढे केला. हजेरी लावली.
माझ्या आयुष्यातील अजून एक दिवस कंपनीला दान केला.
खात्यातल्या वजाबाकीला महिन्याच्या एकाच दिवशी बांध लागतो.
फक्त एकाच दिवशी पाणी जमा होते.
बाकी सारे दिवस…धरण बेबंध उघडे…
धोधो रिकामे होत.

माझी बाहुली…

तिची बाहुली…

वा आम्ही आमच्या नशिबाच्या बाहुल्या ?

विस्कटलेल्या…
सजण्याची ओढ मनी ?

 

 

गांधारी

समुद्रामध्ये लांबसडक अवाढव्य आकाराच्या पायपातून गलिच्छ हिरवंपिवळं पाणी भसाभसा बाहेर पडावं तसा हिरवा सिग्नल लागताच रंगीबेरंगी गाड्या बदबदत धावू लागल्या. माझी गाडी उजव्या हाताला वळली तेव्हा रस्त्याच्या कडेला असंख्य हिरवे अवयव पडले होते. त्यांचा एक वेडावाकडा डोंगरच तयार झाला होता. बाजूला उभी असलेल्या गाडीत ते तुटकेफुटके अवयव भरले जात होते. गाडी भरली की तिथून निघणार होती आणि मग कुठेतरी मुंबईच्या बाहेर ती रिकामी केली जाणार होती. पदपथावर तुटकंमुटकं झाड मान खाली घालून उभं होतं तेव्हा ते जखमी आणि हताश दिसत होतं. त्याच्या खांद्यावरून, मांडीतून जर रक्त वाहू लागलं असतं तर मुंबईला २००७ च्या प्रलयाचीच आठवण झाली असती. मात्र रक्ताळलेला प्रलय.

रस्त्यावर सगळेच गांधारी असतात. इच्छा असती तर जग दिसू शकतं, परिस्थिती बदलता येते. मात्र गांधारीची इच्छा तशी कधीच नव्हती. आंधळा नवरा माथी मारला म्हणून मातापित्याला शिक्षा. तसे हे आमचे मुंबईकर. इच्छा असती तर उघड्या डोळ्यांनी बघता आले असते. पण पट्टीच बांधली की बरं असतं. एका प्रवाहात वहात जाता येतं. आंधळेपणाची जमेची बाजू.

तर गांधाऱ्या पळून गेल्या.

जेव्हा पहाट झाली तेव्हा त्या झाडाला कुठे माहित होतं…डोक्याची, हातांची ही शेवटची पहाट. वहाणाऱ्या वाऱ्याबरोबर शेवटचा खेळ. ते अखेरचे डोलणे, ते शेवटचे धुसमुसणे. चिवचिव करीत चिमण्या उडून गेल्या तेव्हा काय त्यांना माहित होते….सूर्य मावळेल...आपण परतू, त्यावेळी आपले घरटे तर सोडाच पण आपल्या पायाखालचे सर्वच नष्ट झाले असेल ?

ह्या सगळ्यात एक बरं आहे म्हणायचं. झाडाला पुन्हा अवयव फुटतील. पाय शाबूत तर बाकी सगळे पुन्हा त्याच्या धडातून बाहेर पडू लागतील.

इतके भाग्य मोनिका मोरेचे कुठले ?

जन्म माणसाचा.
नियतीने हात कापले तरी मानवजातीला त्याच्या धडावर पुन्हा काही हातपाय उगवीत नाहीत !

आता त्या नशिबाला कोण काय करणार ?

अख्खी मानवजात गांधारी.

माझा सोनचाफा...

परवा खारमधील एका रस्त्यावरून जात होते. अर्थात माझ्या आयुष्याप्रमाणेच माझ्या चारचाकीची चालक देखील मीच. त्यामुळे आजूबाजूचे फार काही न्याहाळता येत नाही. मात्र अशा काही गोष्टी असतात ज्या आपल्या नजरेत येतातच. असंख्य तारकांनी भरलेल्या आकाशाकडे जेव्हा आपण बघतो, त्यावेळी नाही का त्या गर्दीत देखील एखादा तारा 'मी मी ' करीत आपले बोट उंचावीत असतोच. तसाच तो वृक्ष होता. टपोऱ्या फिकट जांभळ्या फुलांनी बहरलेला. त्याचं नाव ? कोण जाणे. ह्या विषयावरचे माझे ज्ञान अगाधच. जसे माझे नाव त्याला माहित नव्हते तसेच त्याचे नाव मला माहित नव्हते. मुंबईतील रस्ते आपल्याला त्यांच्या अंगावर एकही क्षण थांबू देत नाहीत. त्यामुळे मीही क्षणात तिथून हाकलले गेले. मात्र त्याने काहीच बिघडले नाही. कारण काही फुटांच्या अंतरावर त्या वृक्षाचे बंधुराज त्याच रंगाचे लोंबते अलंकार घालून मिरवत उभे होते. भारीच. सुंदर.

काल मी त्याच रस्त्यावरून घराच्या दिशने परतत होते. तर पुन्हा डाव्या हाताला ह्याचा तिसरा बंधू ! आणि ह्याचे काही वेगळेच प्रताप. अंगावर फिकट जांभळे अलंकार होतेच. मात्र घे बाबा, तू नको नाराज होऊस असे म्हणून त्याने पदपथावर अक्षरश: जांभळा गालिचा पसरला होता ! अतिशय सुंदर ! म्हणजे मी जर 'बंपर टू बंपर' गाडी चालवत नसते तर खरं तर गाडी आहे तशीच सोडून खाली उतरायला हवं होतं ! अंगावर फुलं झेलायला ! पण मग मी उभी कुठे राहिले असते ? कारण एका इंचाची देखील जागा त्या वृक्षाने मोकळी सोडली नव्हती ! आणि मी थोडीच त्या नाजूक फुलांवर पाय देऊन उभी राहू शकले असते ?!
अशक्य !

मला माझ्या पेणमधील अंगणातील सोनचाफ्याची आठवण झाली.
सरळसोट आकाशाकडे माझा सोनचाफा मान उंचावत निघून गेला आहे. गेली पाच वर्ष. त्या हिरव्या झाडावर मात्र एकही चाफा उगवला नाही. आजतागायत.
खाली पसरलेली लाल माती, वरून पडणाऱ्या सुगंधी वर्षावाची वाट पहात राहिली.
तिच्या बरोबर मीही.
माझ्या ह्या झाडाने फुलं दिली नाहीत…
पण मी कधी म्हटलं की, माझ्या अंगणात फक्त दात्याला स्थान आहे ?
बऱ्याचदा मी त्याला मिठी मारते…त्याच्या जवळ गेलं की मला वाटतेच त्याला मिठी मारावीशी.
कोण जाणे का मला दु:खाची साद ऐकू येते.
मध्यंतरी धुंवाधार पावसाच्या वेड्यावाकड्या झपाट्यात, माझा रोज नाजूक फुलणारा पारिजात उन्मळून पडला.
त्याच्या शेजारीच हा सोनचाफा.

त्या पावसाचा मारा ह्याने सोसला.

सोसतो.

तो आयुष्यातून उन्मळत नाही.

मीही.

पंख, पक्षी, झाड वगैरे

जीवाला जन्म दिल्यावर नाळ कापली जाते...
आधार देण्याची जबाबदारी मातेवर रहाते.
वात्सल्य, प्रेम, ममता वगैरे.
आणि एक दिवस त्याच्या पंखामध्ये बळ येतं.
आईने अजून धरून ठेवलेली नाळ बाळ कापून टाकतं.
बाळाच्या नजरेसमोर आकाश अथांग असतं.
आणि त्यावेळी…
आईला आधार देणारं कोणीच नसतं...
ते कोसळलेलं झाड आडवं वाटेवर पडून रहातं…
बाळ बुंधा ओलांडून पुढे निघून गेलेलं असतं.
बुंधा…
जळणाला सारण

TP :)

आपण काही लिखाण करावयास घेतले, वा एखादे चित्र काढावयास घेतले त्या वेळी असलेली आपली भावस्थिती त्या आविष्कारात उतरते. ह्यात मी काही नवीन सांगितले नाही वा तसा आवही आणत नाही. परंतु मी गेले काही महिने कार्यालयात वेळ असला तर काही रेखाटने केली होती. संगणकावर. त्यांना त्या वेळी सुचेल ते फारसा विचार न करता व त्यावर वेळ न दवडता काही नावही दिले होते. आता ती सर्व रेखाटने एकत्र केली असता मला जाणवले की आपण हे त्या वेळी असेच का केले आणि त्याला असेच नाव का दिले. आता ह्या सर्व उद्योगाची माझ्या संगणकावर बरीच मोठी मालिका तयार झाली आहे. त्यातला समान धागा एकच. ही सर्व मालिका 'अ' ह्या अक्षरावर बेतलेली आहेत. माझ्या नावाचे पहिले अक्षर. हेच अक्षर का ह्यामागे बाकी असा काही फारसा अर्थ नाही किंवा कारण देखील नाही.
आज त्यातील काही निवडून, जी मला बरी वाटतात अशी, इथे टाकते आहे. (बहुतेक तुम्ही म्हणत असाल आता ह्या बाईकडे लिहिण्यासारखे काही उरलेले दिसत नाही ! :) तसं म्हणा हवं तर… ) 

B R O K E N

D E T A C H M E N T

F R E E D O M

H A N G I N G