परवा काही वेगळीच माहिती कानी आली. आता ती इथे टाकायची म्हटलं तर सर्वात आधी म्हणायला हवे की ही पोस्ट पूर्णत: ऐकीव माहितीवर आधारित आहे. चला...तसेच समजा. पण मला ही माहिती नवीन होती...बहुधा तुमच्यासाठी ती जुनीच असेल. खात्रीलायक मित्राने हे सांगितलं. आणि माझ्या माहितीत भर घातली.
मी फार काही कवितांची पुस्तकं वाचत असते असे अजिबात नाही. म्हणजे खरं तर अजिबात वाचत नाही असेच म्हणावयास हवे. फक्त तसे जागतिक स्तरावर एकदम कबूल करणे जरा जडच जाते ! तर, कविता असे म्हटले की सर्वात प्रथम माझ्या डोक्यात काय येते ? तर 'देणाऱ्याने देत जावे घेणाऱ्याने घेत जावे...घेता घेता एक दिवस देणाऱ्याचे हात घ्यावे...' आणि बहुतेक ज्या काही कविता आठवतात त्या सर्व बालभारतीतल्या. कवितेचे रसग्रहण करावयाचे म्हटले की त्या कवितेच्या खोल गाभ्यात शिरावे व त्यातला 'स्वत:ला समजलेला अर्थ' मांडावा...हे असे कधी होई ? म्हणजे 'स्वत:ला' कळलेला अर्थ मांडण्याचे स्वातंत्र्य कधी बरं असे ? मराठीची प्रश्र्नपत्रिका सोडविताना, जेव्हा एखादी नवी कविता देऊन तिचे रसग्रहण करावयास सांगितले जाई त्यावेळी. आणि फक्त त्याच वेळी. इतर वेळी मात्र बालभारतीतील कवितेतील गर्भित अर्थ, मराठीच्या बाई समजावून सांगत व तो पाठ करून मी उत्तरे लिहित असे.
माझ्या बाबतीत, नेहेमीच मी 'गाणी' प्रथम ऐकते व त्यामुळे ती 'कविता' मला माहिती होते. म्हणजे जी काही चाल लावली गेली असेल, ज्या प्रकारचे संगीत दिले गेले असेल, त्या हिशोबात मी ठरवून टाकत असे...की हे प्रेमगीत आहे वा ह्यात विरह आहे. गंभीर व खोल अर्थांच्या कविता लिहिणारे आरती प्रभू मला माहित झाले ते मुळातच 'समईच्या शुभ्र कळ्या...' मधूनच. आणि त्यांची एकही कविता दहावीपर्यंतच्या माझ्या बालभारतीत नव्हती. त्यामुळे पुन्हां माझे ज्ञान हे तेव्हढेच. आणि त्यामुळे त्यांच्या गूढ कवितांचे रसग्रहण आमच्या मराठीच्या बाईंकडून शिकवून, समजून घेण्याचा कधीही प्रश्र्न उद्भवला नाही. आणि आम्हीं नेहेमीच परीक्षेत गुण मिळवण्यासाठी शिकतो...त्यापलीकडे जाऊन अभ्यास करण्याची आपल्यात पद्धत नाही. नाही का ?
'निवडुंग' चित्रपट. अतिशय सुंदर गाणी...अप्रतिम संगीत...मधुर...सुमधूर...पुन्हा पुन्हा ऐकत रहावी अशी गाणी.
मी फार काही कवितांची पुस्तकं वाचत असते असे अजिबात नाही. म्हणजे खरं तर अजिबात वाचत नाही असेच म्हणावयास हवे. फक्त तसे जागतिक स्तरावर एकदम कबूल करणे जरा जडच जाते ! तर, कविता असे म्हटले की सर्वात प्रथम माझ्या डोक्यात काय येते ? तर 'देणाऱ्याने देत जावे घेणाऱ्याने घेत जावे...घेता घेता एक दिवस देणाऱ्याचे हात घ्यावे...' आणि बहुतेक ज्या काही कविता आठवतात त्या सर्व बालभारतीतल्या. कवितेचे रसग्रहण करावयाचे म्हटले की त्या कवितेच्या खोल गाभ्यात शिरावे व त्यातला 'स्वत:ला समजलेला अर्थ' मांडावा...हे असे कधी होई ? म्हणजे 'स्वत:ला' कळलेला अर्थ मांडण्याचे स्वातंत्र्य कधी बरं असे ? मराठीची प्रश्र्नपत्रिका सोडविताना, जेव्हा एखादी नवी कविता देऊन तिचे रसग्रहण करावयास सांगितले जाई त्यावेळी. आणि फक्त त्याच वेळी. इतर वेळी मात्र बालभारतीतील कवितेतील गर्भित अर्थ, मराठीच्या बाई समजावून सांगत व तो पाठ करून मी उत्तरे लिहित असे.
माझ्या बाबतीत, नेहेमीच मी 'गाणी' प्रथम ऐकते व त्यामुळे ती 'कविता' मला माहिती होते. म्हणजे जी काही चाल लावली गेली असेल, ज्या प्रकारचे संगीत दिले गेले असेल, त्या हिशोबात मी ठरवून टाकत असे...की हे प्रेमगीत आहे वा ह्यात विरह आहे. गंभीर व खोल अर्थांच्या कविता लिहिणारे आरती प्रभू मला माहित झाले ते मुळातच 'समईच्या शुभ्र कळ्या...' मधूनच. आणि त्यांची एकही कविता दहावीपर्यंतच्या माझ्या बालभारतीत नव्हती. त्यामुळे पुन्हां माझे ज्ञान हे तेव्हढेच. आणि त्यामुळे त्यांच्या गूढ कवितांचे रसग्रहण आमच्या मराठीच्या बाईंकडून शिकवून, समजून घेण्याचा कधीही प्रश्र्न उद्भवला नाही. आणि आम्हीं नेहेमीच परीक्षेत गुण मिळवण्यासाठी शिकतो...त्यापलीकडे जाऊन अभ्यास करण्याची आपल्यात पद्धत नाही. नाही का ?
'निवडुंग' चित्रपट. अतिशय सुंदर गाणी...अप्रतिम संगीत...मधुर...सुमधूर...पुन्हा पुन्हा ऐकत रहावी अशी गाणी.
'आठवणीतील गाणी' ही मराठी गाण्यांची साईट माझ्या मॅकवर कायम चालू असते. घरी...ऑफिसमध्ये. परवा देखील मी त्यावर 'भय इथले संपत नाही' ऐकत होते. कविता ग्रेस ह्यांची, स्वर लता मंगेशकरांचं आणि संगीत हृदयनाथ मंगेशकरांचं. तेव्हढ्यात माझा एक मित्र माझ्या टेबलापाशी आला.
"मला ना कवी ग्रेसांच्या कविता अजिबात कळत नाहीत." तो म्हणाला.
"अरे, पण त्यांनी स्वत: सांगितलंय...की त्यांच्या आयुष्यात काहीही फरक पडत नाही...तुला आणि मला त्यांच्या कविता नाही समजल्या तरीही....!" मी एकदम स्वत:ची पायरी ओळखून बोलून गेले.
मित्र हसला. हा माझा मित्र स्वत: कविता करतो. आणि कविवर्य कुसुमाग्रजांवरील नाशकात होणाऱ्या एका कार्यक्रमात त्याच्या स्वरचित कविता वाचण्यासाठी त्याला आमंत्रित देखील केले गेले आहे.
"तुला एक गंमत सांगू ?" तो म्हणाला.
गंमत सांगण्यास मित्राने सुरुवात केली. आणि त्या गंमतीचा शेवट मी चकित, चाट व विचारात पडण्यात झाला."तुला एक गंमत सांगू ?" तो म्हणाला.
"अगं, नाशिकला मध्ये एक कार्यक्रम झाला. तिथे कवी ग्रेस, हृदयनाथ मंगेशकर अशी सर्व थोर मंडळी हजर होती..."
"अरे व्वा !"
"तिथे कवी ग्रेस काय म्हणाले माहितेय ?"
आता कवी ग्रेस काही बोलले...तर ते मला कळेलच अशी खात्री मला अजिबात देता येत नाही. ते काही सडेतोड व हृदयभेदकच बोलले असावे असे मला वाटले."ते म्हणाले...हे हृदयनाथ मंगेशकर ! आणि हे हृदयनाथ मंगेशकरांकडे हात असा फेकून ते म्हणाले...त्यांनी आरती प्रभूंची इतकी सुंदर कविता...लवलव करी पातं...आणि ह्यांनी ती कविता अर्चना जोगळेकरवर टाकून त्याच्या सगळ्या अर्थाची वाट लावून टाकली...अरे, ती कविता जरा ऐका...त्यात कवीला काय म्हणायचंय ते समजून घ्या...ती पूर्ण कविता ही प्राणपाखरूचे शरीरातून बाहेर पडण्याचे जे अखेरचे प्रयत्न आहेत...ते शेवटचे जे क्षण आहेत...ती जी धडपड आहे त्या क्षणांचे ते वर्णन आहे...! आणि काय केलंय ह्यांनी त्याचं गाणं ? काय लावलीय चाल...? त्या अप्रतिम कवितेचा अर्थच ह्यांनी बदलून टाकलाय !" मित्र अगदी हावभाव करीत वर्णन करीत होता. म्हणजे माझ्या डोळ्यांसमोर मी कायम टीव्हीवरच दर्शन घेतलेले कवी ग्रेस व हृदयनाथ मंगेशकर साक्षात उभे राहिले.
"आई गं ! मग ? अरे, मग मंगेशकर काय म्हणाले ?" मी.
"काहीही नाही...हृदयनाथ मंगेशकर शांत बसून होते...!"
"आईशप्पत !"
"आता बोल !"
"मी काय बोलू ?! बोडकं ? अरे, ह्या मंगेशकरांनीच माझे कान सुधारलेत रे !"
"म्हणजे ?" मित्र विचारू लागला.
"सारेगम' कार्यक्रमाच्या वेळी टीव्हीवर हृदयनाथ मंगेशकर येत ना ? त्या कार्यक्रमातून त्यांनी माझे कान सुधारले ! म्हणजे एखाद्या गाण्यात, एखाद्या शब्दावरच जोर का दिला गेला आहे....तिथे अशीच तान का घेतली गेली...हे सर्व त्या त्या कवितेवर व कवितेच्या अर्थावर कसे अवलंबून असते हे मला ज्ञात झाले "
खरं सांगायचं झालं तर माझे कान सुधारल्यावर मला मिळालेला आनंद अवर्णनीयच होता. मी एकदम खूषच झाले होते. म्हणजे एखाद्या चित्रामधून चित्रकाराला काय सांगावयाचे आहे हे जर मला समजून गेले तर जसा आकाशाला गवसणी घातल्यागत मला आनंद मिळे...तसेच काहीसे माझे झाले...गाणे समजून घेण्याचा मला निदान प्रयत्न करता येऊ लागला होता. अर्थात माझ्या क्षमतेला अनुसरून.
असे असता, आज मित्र जे सांगत होता तो म्हणजे माझ्यासाठी फार मोठा धक्का होता. हे म्हणजे फारच झाले...माझा कान सुधारणारे हे माझे कान गुरू...हृदयनाथ मंगेशकर...ह्यांनी असे का बरे केले असावे ?
मी लगेच मॅककडे वळले. 'आठवणीतील गाणी' ही साईट माझी मैत्रीण अलका चालवते. आणि त्यासाठी ती जीवतोड मेहेनत घेत असते. ह्या साईटचे सर्वात महत्त्वाचे गुण कोणते ? तर तिथे ज्यावेळी तुम्हीं एखादे गाणे ऐकता त्याच वेळी ती कविता वाचू शकता. त्यामुळे होते काय...की आपल्याला त्या कवितेचा मतितार्थ, त्या चालीमागचा भाव एकाच वेळी लक्षात घेता येतो. तसा प्रयत्न करता येतो. कवितेचे रसग्रहण करण्यास त्या गाण्याची मदत होते...व अपरिमित आनंद आपण घेऊ शकतो. ती साईट मी मॅकवर आणली. डाव्या बाजूला...'गीतकार.' आरती प्रभू...आरती प्रभू.....? मिळाले...त्या नावावर क्लिक केलं. दहाबारा कवितांची यादी डोळ्यासमोर आली...हे काय...आहे ना इथे....'लवलव करी पातं' !
लगेच दुसरा टॅब...त्यावर आपलं...यु टयूब. तिथे थोडा शोध...आलं आलं...Lav lav kari paat !
करा क्लिक...ती काय...दिसतेय ना...अर्चना जोगळेकर ! मग पुढील चार मिनिटे...एकाच वेळी ती कविता....डोक्यात मित्राने सांगितलेला त्यातील गर्भित अर्थ...आणि डोळ्यांसमोर...जोगळेकर बाई...बाईंचे ते नृत्य...लवलव करणारे शरीर...ती कविता...गाय उभी दाव्याची...तटतट करी चोळी...सर्व अर्थच बदलून जात होते...आणि काही कुठे ताळमेळ लागत नव्हता...कॅमेरा काही वेगळेच दाखवत होता...आणि शब्दांतून आरती प्रभू सांगत होते काही अनोखेच...ती आत्म्याची शेवटची धडपड...विशाल आकाशात मुक्त संचार करण्याची ती त्याची ओढ...आणि डोळ्यांना दिसत होते...रवींद्र मंकणी...त्यांची नजर...बाईंचे मुक्त मुक्त नखरे...हरकती...सुटं- सुटं झालं मन...धरू कसं पाऱ्याला...तिचं बागडणं...खट्याळ खट्याळ अर्चनाबाई...मधेच वाऱ्यावर डोलणारं गवताचं पातं...पारूबाई साठीची...मंकणींच्या आईचा क्लोजअप शॉट...अगं आई गं...सगळंच असंग. सारंच विजोड.
मला माझ्या गुरूवर्यांचे काही कळलेच नाही !
इथे ऑफिसात येताजाता, इथेतिथे, ज्यालात्याला दोन शब्द आम्हीं फार वेळा ऐकवित असतो...क्रिएटिव्ह फ्रीडम ! ह्या क्रिएटिव्ह फ्रीडमचे एक बरे असते. त्याचा वापर करावयाचा म्हटलं की मग कल्पनांना मुक्त भरारी करता येते...कसलेही बंधन रहात नाही ! आणि समोरच्याला त्यातले कळले नाही...की लगेच आपल्याला म्हणता येते....अरे ! तुझी कुवतच नाही रे बाबा हे समजून घेण्याची ! मंगेशकरांनी तेच 'क्रिएटिव्ह फ्रीडम' वापरले होते काय ? कवीने काही भावना मनात धरून कविता लिहिली होती...चित्रपट दिग्दर्शकाला गाणं हवं होतं...उडतं खेळतं...खट्याळ...गीतकाराने तेच ते स्वातंत्र्य वापरलं...आणि मग आम्हांला मिळालं...लवलव करी पातं...मोहक...दिलखेचक.
गेली किती वर्षं मी हे गाणं ऐकते...कित्येकदा मी हे गाणं गुणगुणते...पण कधी कळलं नाही...हीच ती कविता...ज्यात कवीने माझ्या आत्म्याचे कोंडणे, त्याची ती घुसमट...त्याच्या शब्दांत किती चपखल पकडली होती !
मी अज्ञानी. गुरूवर आंधळे प्रेम करणारी.
मग माझ्या सर्वज्ञानी कानगुरूंनी असे का बरे केले असावे ?! काय खरेच हे त्यांचे 'क्रिएटिव्ह फ्रीडम' होते ? आणि मग ह्यावर आरती प्रभू काय म्हणाले असते ? त्यांचे प्राणपाखरू मुक्त झाले ते १९७६ साली. 'निवडुंग' चित्रपटाचे साल आहे १९८९.
हम्म्म्म...
अनंतात विलीन झाल्याकारणाने, तिथेच बसून आरती प्रभूंनी, दिग्दर्शकाच्या व संगीतकाराच्या व्यवहारिक गरजांना समजून उमजून, त्यांच्या 'क्रिएटिव्ह फ्रीडम'ला मनापासून दाद दिली असेल काय ?
आज आता इथे भूतलावर माझ्या हातात रहाते ती त्यांची कविता.
हे इतक्या वर्षांचे उडत्या चालीचे कोंदण, जे त्या कवितेला घट्ट पकडून बसले आहे...ते आता मी कसे दूर करू ?
ती काय कर्णाची कवचकुंडले थोडीच...घेतले धारदार शस्त्र हातात आणि कापून वेगळी केली ?
चवचव गेली सारी...जोर नाही वाऱ्याला...
सुटं - सुटं झालं मन...धरू कसं पाऱ्याला.
आज आता इथे भूतलावर माझ्या हातात रहाते ती त्यांची कविता.
हे इतक्या वर्षांचे उडत्या चालीचे कोंदण, जे त्या कवितेला घट्ट पकडून बसले आहे...ते आता मी कसे दूर करू ?
ती काय कर्णाची कवचकुंडले थोडीच...घेतले धारदार शस्त्र हातात आणि कापून वेगळी केली ?
चवचव गेली सारी...जोर नाही वाऱ्याला...
सुटं - सुटं झालं मन...धरू कसं पाऱ्याला.
