चेहरा

संध्याकाळी घरी पोचले. सातच्या सुमारास. म्हणजे लवकरच म्हणायचं. भराभर पोटाचा खोल खड्डा भरला. आईबरोबर कुंकू, लज्जा बघून झालं. 'जगात आता चांगली माणसे खूप कमी उरली आहेत आणि घराघरांत कपटी माणसे वावरत आहेत' हे सर्व दिग्दर्शकांनी मला पटवून देण्याचा आजही प्रयत्न केला.
मग आता ?
पुस्तकांचं कपाट उघडलं. दुर्गा आजींचं 'दुपानी' हातात आलं. कुठलंही पान उघडावं आणि वाचायला सुरुवात करावी. आधीचा, नंतरचा, कसलाही संबध नसलेले छोटे छोटे लेख.

त्यातीलच एक...
................................................

चेहरा

चेहरा ही माणसाच्या व्यक्तिगत जीवनातील अत्यंत महत्वाची गोष्ट. स्वत:च्या चेहऱ्याबद्दल माणसाला वाटणारं आकर्षण कुठल्याही आकर्षणाहून बलवत्तर असतं. कुरूपालाही आपला चेहरा आरशात पाहायला आवडतो मग सुंदर चेहऱ्याबद्दल तर काय बोलावं ? हा चेहरा म्हणजे माणसाला मिळणाऱ्या सामाजिक प्रतिष्ठेचं पहिलं वरदान. पण काय नवल ? माणसाला दोन अवयवांचे प्रत्यक्ष दर्शन घडत नाही. चेहऱ्याचे नि पाठीचे. पाठ म्हणजे एक आंधळा भाग, पण दोन डोळे, दोन कान, नाक नि जीभ, ही रूप, नाद गंध नि रस यांचे अप्रूप अनुभवाचे विश्वच देणारी चार इंद्रिये या चेहऱ्यात असूनही तो काही आपले आपल्याला पाहू शकत नाही. त्याची ओळख पटायची ती दुसऱ्यांनी त्याला पाहिले की त्याच्या दर्शनाच्या प्रतिबिंबातून. म्हणजे माणूस स्वत: पुरता बिनचेहऱ्याचाच असतो. अनुभवाने अलिप्त असतो. आरसा किंवा स्वच्छ जलाशय यांतच चेहऱ्याला स्वत:चे दर्शन घडते. ग्रीक कथांतल्या नार्सिससने स्वत:चे रूप तळ्यातल्या जळात पाहिले नि तो त्या प्रतिबिंबाच्या प्रेमात पडला. आत्मप्रेमाचे हे उदाहरण फार प्रसिद्ध आहे.
आपल्याकडे याच्यापेक्षाही अद्भुत गोष्ट घडून गेली आहे. अर्थात कोण्या एका काळी यज्ञदत्त नावाचा एक अत्यंत सुंदर तरुण होता. आपला चेहरा आरशात निरखायचा त्याला अतिशयच छंद जडला. इतका की त्या प्रतिबिंबित चेहऱ्याशिवाय त्याला दुसरेतिसरे काही सुचेचना. आपला चेहरा प्रत्यक्षात बघायचा ध्यास त्याने घेतला. घर, दार, सारे काही सोडून तो चेहऱ्याच्या शोधात भटकत राहिला. चेहरा काही सापडेना. हात लावून तो कळत होता. पण दिसत नव्हता. यज्ञदत्त भटकता भटकता निराश झाला. विनवणी करून, व्रत करून चेहऱ्याचे दर्शन होईना. आरशाचे ढोबळ माध्यमच त्याला पाहायला लागावे हे शल्य त्याला रुपू लागले. त्याचा जीव कासावीस झाला. प्राण उडू लागले. एक विचार विजेसारखा त्याच्या मनात आला. त्याला उमजले की आपला चेहरा दुनियेत कुठे नाही तर तो आपल्याच डोक्याच्या जागी आहे. तो सुरेख आहे की नाही ही गोष्ट गौण आहे. आपला चेहरा डोक्याला चिकटलेला आहे हीच गोष्ट महत्त्वाची आहे. झाले ! क्षणार्धात त्याची चेहरा पाहण्याची वासना मावळली. ती वासना सर्वंकष असल्यामुळे त्याचे चित्त आता पूर्णपणे मोहमुक्त झाले. त्याला ज्ञान प्राप्त झाले.
महायान बौद्ध पंथाचे सुरंगमसुत्त असे सांगते, की लगेच शांतचित्त होऊन यज्ञदत्ताने ऐहिक जीवनाकडे पाठ फिरवली आणि तो दीक्षा घेऊन भिक्षु झाला.
आरशाशिवायचा चेहरा दुसऱ्याच्या डोळ्यांत आपल्याला दिसतो. आणि त्या नजिकच्या स्नेहमयी डोळ्यांतल्या दर्शनाने आपण खूप सुखी होतो. बापड्या यज्ञदत्ताला हे कळते तर असंख्य प्रेमयुक्त चेहऱ्यांची दर्शने त्याच्या डोळ्यांत लोकांनाही घडली असती. कारण चंद्रवदन युवकाच्या डोळ्यांत डोकावून बघणं कुणा रमणीला आवडलं नसतं ? पण यज्ञदत्त फक्त चेहऱ्याच्या शोधात होता. त्याला सत्य कळले. तेही दर्शन मागे पडले तेव्हा. तेव्हा एक जीवघेणी आच संपली नि त्याची संथ वाटचाल चालू झाली. त्याला आता काहीच शोधायचे नव्हते. बोध झाला नि शोध संपला. आम्ही शोधही घेत नाही नि बोधही घेत नाही. यज्ञदत्त नि आम्ही यांच्यामध्ये फक्त एका सुताचे अंतर आहे, पण ते काही ओलांडण्यासारखे नाही.

आम्ही चेहरा हा चेहरा ठेवीत नाही. त्याचा मुखवटा बनवतो. लोकांच्या प्रेरणांप्रमाणे चलाख होऊन तो घडवतो आणि मग तो चढवूनच वावरतो. तो मग इतका घट्ट बसतो की खरा चेहरा कधी दिसतच नाही. आरशातसुद्धा. फोटोतसुद्धा. तो मुखवट्याच्या थडग्याखाली गाडला जातो. एखाद्याच भाग्यवानाला हे थडगे फोडून आपला चेहरा फिरून वर काढणे जमते.

(हा लेख १९८४ साली 'दीपावली'मध्ये पूर्व प्रसिद्ध झाला होता.)
................................................


भाग्यवान होणे कोणाला नको असते ?
ही अशी तोडफोड...उत्खनन...
माझे देखील चालू आहे...
वर्षानुवर्षे जे गाडले गेले त्याला उन्हं दाखवण्याचा प्रयत्न आहे.