एखाद्या पुस्तकाचा आस्वाद घेत असता आपण आपल्या कल्पनांचे वारू, लेखकाच्या सामर्थ्यानुसार, उधळून लावू शकतो. आपले आपण विश्व बनवतो. त्यात रममाण होतो. तर चित्रपट बघत असताना, आपल्यासमोर कलादालन उघडलेले असते. आणि कॅमेरामन व दिग्दर्शक ह्यांच्या कुवतीनुसार आपण त्यामधून आनंद मिळवतो. त्यांना एखादी कथा सादर करीत असताना जी काही भावना अभिप्रेत असतील त्या भावनांशी आपण समरस होण्याचा प्रयत्न करू लागतो. काही कथा वाचताना, आपल्या नजरेसमोर, उलगडत जातात. कारण आपण कधी ना कधी त्या परिसरात गेलेले असतो. तर कधी तिथे जाण्याचा योग आजपर्यंतच्या आपल्या आयुष्यात आलेला नसतो. व पुढे येण्याची देखील फारशी संभावना दिसत नसते.
मध्यंतरी, एका मित्राबरोबर 'पुस्तक व चित्रपट ह्या दोन वेगवेगळ्या माध्यमांचा आपल्यावर होणारा परिणाम' ह्यावर चर्चा करीत असता तो म्हणाला..."मध्ये माझ्या वाचनात आले...चित्रपट, आपण बरीच लोकं आजूबाजूला जमवून बघू शकतो. आणि जितकी आपली लोकं आपल्याबरोबर तो चित्रपट बघण्यासाठी हजार, तितका अधिक आनंद आपण त्या चित्रपटातून मिळवू शकतो. पण तसे पुस्तक वाचीत असताना होत नाही. उलट, आपण वाचीत असता जर दुसरा कोणी त्यात डोकावू लागला तर ते आपल्याला नकोसे होऊन जाते. असे का बरे ? तर पुस्तक वाचीत असताना त्यातील शब्दसामर्थ्यानुसार आपले आपण आपल्यापुरते एक विश्व बनवतो. त्यात कोणी दुसऱ्याने डोकावणे हे आपल्याला घुसखोरीसारखे वाटू लागते व आपण चिडतो. परंतु, चित्रपट हे आपल्या डोळ्यांसमोरील पडद्यावर एक स्पष्ट चित्र उभे केलेले असते. म्हणजे 'आटपाटनगर'...हे माझे वेगळे आणि तुमचे वेगळे...पुस्तकात. मात्र तेच आटपाटनगर समोर पडद्यावर उभे केले गेले रे गेले की संपलेच सारे. आपले कल्पनास्वातंत्र्य संपुष्टात."
यावर ह्याही पुढे जाऊन चर्चा झाली लेकीबरोबर. मानसशास्त्र हा तिचा विषय. ती म्हणाली...पुस्तक व चित्रपट ह्या दोन्ही गोष्टी एकतर आपल्याला एखादी गोष्ट सांगतात किंवा काही माहिती देतात. आपण पुस्तक एकांतात व चित्रपट घोळक्यात पाहू इच्छितो त्या मागे एक कारण असू शकते. ह्या दोन्ही गोष्टींमध्ये साम्य काय आहे ? तर दृष्टी. दोन्ही गोष्टी करण्यासाठी आपल्याला दृष्टीची गरज असते. मात्र पुस्तक वाचीत असताना आपल्याला अजून एक गोष्ट 'आपल्याकडून' त्यात घालावी लागते. व ती म्हणजे, अवधान. त्यातील शब्द, एकेक करून आपल्या मेंदूमध्ये जमा झाले, की त्यानंतर आपल्यासाठी एक चित्र तयार होते. या उलट, चित्रपटात आपण फक्त आपली दृष्टी कामाला लावली की निदान वरवर तरी समोर सांगण्यात आलेली गोष्ट आपल्याला समजू शकते. व एकाच वेळी आपली मित्रमंडळी ते बघत असल्याने आनंद वा दु:ख ह्या भावना आपल्याला एकत्र अनुभवता येतात. वाचन करीत असताना मात्र दृष्टी व अवधान ह्या दोन्ही बाबी कामाला लावाव्या लागतात. व त्यातील एखाद्या गोष्टीत जरी बाधा आली तरी आपल्याला तो उपद्रव वाटू लागतो....असे असू शकते.
असो.
'माय नेम इज रेड' हे ओरहान पमुक लिखित पुस्तक माझ्या हातात पडले त्यावेळी मी रुग्णालयात भरती होते. व तुर्कस्तानात, पमुकच्या देशात जाण्याची सुतराम शक्यता कुठेही दृष्टीक्षेपात नव्हती. पुस्तक मला अतिशय आवडले. तो देश मी बघितला नसल्याकारणाने मला हवे तसे चित्र मी डोळ्यांसमोर उभे करू शकले. हे माझे स्वातंत्र्य. एकेक पान मला त्या लघुशैली (मिनीएचर) चित्रकारांबरोबर त्यांच्या नजरेतून चित्र बघण्यास शिकवत होते. एकातेक गुंफलेल्या कित्येक कथा. त्यानंतर, काही महिन्यांतच त्या देशात जाण्याचा योग आला. आणि ते पुस्तक मला वेगळे जाणवले.
परवा मी त्याच लेखकाचे '
स्नो' वाचावयास घेतले. पहिल्या पुस्तकाची सर ह्या पुस्तकाला नाही. अजून वाचून संपलेले नाही. परंतु, तुर्कस्तानातील मुस्लिम धर्माची ओळख मला इथे पानोपानी दिसते. त्या देशात असताना त्याचा धर्म त्रासदायक वाटला नाही. माणसांची नावे सोडल्यास तो फारसा जाणवला देखील नाही. बाकी अगत्य, प्रेमळ स्वभाव असेच देशाचे दर्शन होते. तेथील स्त्रिया विमानतळावर मोठ्या बॅगांबरोबरच छोट्या बॅगा आणि छोटी बोचकी घेऊन फिरत होत्या. आणि इथेतिथे बागडणारी, त्यांच्या हाताला झोके देणारी, दोनतीन गोजिरवाणी गोंडस बाळं. एका सारखंच दुसरं. म्हणजे हिचं बाळ आणि तिचं बाळ...शेम टू शेमच ! आपलं कसं मेलं ओळखायचं ते त्याची आईच जाणे. बाप तर मला वाटतं दुसरीचच उचलून चालू पडत असत्याती ! भाषा नाही कळली म्हणून काय झालं....बायका बायकांची ती मनं कुटबी जुळत्याती ! यसटीथांब्यावर यसटीची वाट बघत....मालवणला निघाल्यागत... तस्सच मेलं !
ही माझी तिथल्या बायकांची तिथे झालेली ओळख.
'स्नो' मात्र वेगळं चित्र दाखवतं. बर्फ पडायला सुरवात झालेली आहे...आणि त्या शुभ्र बधीर वातावरणात एक वार्ताहर पोहोचला आहे. तुर्कस्तानाच्या सीमारेषेवर. कार्स ह्या शहरात. तेथे अकस्मात तरुण स्त्रिया आत्महत्या करू लागल्या आहेत...'का' हे नाव असलेला हा वार्ताहर कवी मनाचा आहे. त्याच्या कविता, तुर्कस्तानातील काही प्रसिद्ध मासिकांतून छापून आलेल्या आहेत. मूळचा जरी तो तुर्क असला तरीही तो मोठा मात्र झाला आहे जर्मनीमध्ये. त्यामुळे पाश्चात्य मोकळ्या वातावरणाची विचारधारा त्याच्या अंगवळणी पडलेली आहे. धर्मनिरपेक्ष व मूलतत्ववादी ह्या दोन परस्परविरोधी दिशा एकमेकांशी सतत भिडताना ह्या पुस्तकात आपल्याला दिसतात. एका परिच्छेदापर्यंत मी पोचले आणि विचार कुठल्या टोकाला जाऊ शकतात असे वाटले. दोन तरुण व वार्ताहर 'का' ह्यांमधील हा संवाद आहे. ते दोघे 'का'ला प्रश्र्न विचारीत आहेत. धर्म ह्या गहन विषयावरील त्याचे विचार जाणून घेण्याचा ते प्रयत्न करीत आहेत.
“Please don’t misunderstand us,’ said Necip. ‘We have no objection to anyone becoming an atheist. There’s always room for atheists in Muslim societies.’
‘except that the cemeteries have to be kept separate,’ said Mesut. ‘It would bring disquiet to the souls of believers to lie in the same cemeteries with the godless. When people go through life concealing their lack of faith, they bring turbulence not only to the land of the living, but also to the cemeteries. It’s not just the torment of having to lie beside the godless till Judgment Day. The worst horror would be to rise up on the Judgment Day only to find ourselves face to face with a luckless atheist. Mr Poet, Mr Ka, you’ve made no secret of the fact that you were once an atheist. Maybe you still are one. So tell us, who is it who makes the snow fall from the sky? What is the snow’s secret?’
कादंबरीतील प्रत्येक घटनेला, शहरात पडणारा बर्फ साक्षीदार रहातो. काच्या नजरेतून, त्याच्या सुखदु:खातून, आपण बर्फाचे नाजूक हलके कण अनुभवतो. पुस्तकात तारुण्य आहे, सौंदर्य आहे, सूड आहे, वैर आहे...धर्मांध खून आहेत. श्रद्धा, विश्वास ह्यांविषयीचा दुराग्रह आहे.
कादंबरीची मूळ भाषा तुर्क आहे. तुर्कस्तानला जाण्याआधी माझ्या हातात ही कादंबरी पडली नाही हे बरेच झाले. उगाच मनात एक शेवाळ पसरलं असतं.
बघू...कथा पुढे कसे वळण घेते.
हे वाचन चालू असतानाच एक चित्रपट बघण्यात आला...
द वेव्ह. मूळ जर्मन नाव. Die Welle.
सन १९७१ मध्ये, कॅलीफोर्निया मधील स्टॅण्डफोर्ड विद्यापीठ येथे एक प्रयोग केला गेला. तो प्रयोग ओळखला जातो 'स्टॅण्डफोर्ड प्रिझन एक्सपरिमेन्ट' ह्या नावाने. मानसशास्त्रज्ञ फिलीप झिम्बार्डो व त्यांचे सहकारी ह्यांनी एकत्रित होऊन ज्यावेळी ह्या प्रयोगाची आखणी केली गेली त्यावेळी तो प्रयोग सलग चवदा दिवस चालणार होता. परंतु, जसजसे दिवस पुढे सरकू लागले तसतसे तो प्रयोग भयानक रूप धारण करू लागला. व अखेर सहाव्या दिवशी हा प्रयोग बंद करण्यात आला. 'प्रसंगानुसार ( situational ), माणसाच्या वागण्यात होणारे बदल वा परिवर्तन' हा ह्या प्रयोगाचा विषय होता. सर्वप्रथम, स्टॅण्डफोर्ड विद्यापीठामधील मानसशास्त्र विभागामध्ये संशोधकांनी एक नकली तुरुंग तयार केला. त्यानंतर २४ विद्यार्थ्यांची निवड केली गेली. त्यातील १२ विद्यार्थ्यांना कैद्याची व १२ विद्यार्थ्यांना पहारेकऱ्याची भूमिका देण्यात आली. प्रयोग संपेपर्यंत चोवीस तास ह्या तुरुंगात रहाणे त्यांना सक्तीचे होते. हळूहळू, ह्या भूमिका जगता जगता १२ पहारेकरी शिवराळ करू लागले, हिंसक बनू लागले. त्याउलट, कैदी तीव्र चिंतेमध्ये डुबून मानसिक ताण अनभवू लागले. सतत रडू लागले. दडवलेल्या कॅमेराच्या सहाय्याने स्वत: संशोधक ह्या सर्वांच्या वागण्यावर लक्ष ठेवून होते. मात्र शेवटी हे इतक्या पराकोटीला जाऊन पोचू लागले की प्रयोगाचे संशोधक देखील सत्यापासून दूर जाऊ लागले. मानसशास्त्रज्ञ फिलीप झिम्बार्डो आपल्या 'The Lucifer effect' ह्या पुस्तकात म्हणतात, "सत्तेने दिलेल्या प्रासंगिक मोहावर, नैतिकता वा सभ्यता सतत जागृत ठेवून, फार कमी माणसे विजय मिळवू शकतात. अवधान व जाणीवा सांभाळू शकतात."
पूर्णतः ह्या संशोधनावर बेतलेला चित्रपट म्हणजे 'द एक्स्परिमेंट'. परंतु, 'द वेव्ह' मध्ये देखील हा असाच एक फसलेला प्रयोग आपल्याला दिसून येतो. हा चित्रपट घडतो जर्मनीमध्ये. एक प्राध्यापक, वर्गातील काही मुलांना हुकूमशाहीचे परिणाम दाखवून देत असता त्याचा वर्ग त्याच्या हुकुमाखाली कसा झुकू लागतो हे आपल्या डोळ्यांदेखत घडत जाते. काही चित्रपट आपल्याला फक्त घडलेली एखादी गोष्ट, हलत्या चित्रस्वरूपात दाखवतात. तर काही चित्रपट आपल्याला विचार करावयास भाग पाडतात. आपल्याला अवाक करून जातात. 'द वेव्ह' हा चित्रपट आपल्याला विचार करण्यास भाग पाडतो. चर्चा करण्यास प्रवृत्त करतो.
ह्यामध्ये दाखवलेला प्रयोग सुरु करण्याआधी, त्यातील मुख्य पात्र, प्राध्यापक, विद्यार्थ्यांना काही प्रश्र्न विचारतो. त्यावेळी त्यांनी दिलेली वेगवेगळी उत्तरे ऐकून आपण चकित होत जातो. पुढे एका आठवड्याभरात त्या गटाचे 'द वेव्ह' हे नाव ठरते, त्यांचे बोधचित्र तयार होते, व एक प्रकारचा मुजरा देखील तयार होतो. एकेक करून सर्व विद्यार्थी ह्या गटात सामील होतात. शहरभर बोधचिन्ह डकवले जाते. जीवावर उदार होऊन उंच उंच चढून भिंती रंगवल्या जाऊ लागतात. परिस्थिती आवाक्याबाहेर जाऊ लागते. मुले हिंसक बनू लागतात. एकमेकांचा जीव घेण्यास देखील पुढेमागे पहात नाहीत. हुकुमशाहीचा दुष्परिणाम मुलांना दाखवून देण्याचा प्रयत्न आपण करीत आहोत असे म्हणता म्हणता हातात काही दिवस का होईना आलेली सत्ता प्राध्यापकाच्या रक्तात भिनू लागते.
चित्रपट ज्यावेळी संपतो त्यावेळी जे घडते, ते अशक्यप्राय वाटत नाही...शेवटी हेच घडणार होते असे वाटते.
अमेरिकेत घडलेल्या झिम्बार्डो ह्यांच्या अपयशी प्रयोगानंतर, मानसशास्त्रामधील घडवल्या जाणाऱ्या प्रयोगांवर काही बंधने, नियम घातले गेले. त्या प्रयोगामधील कैदी, तिथून बाहेर पडल्यावर नक्की काय मानसिकतेतून गेले असतील ? आपण मानसिकरीत्या किती दुबळे ठरलो ह्या धक्क्यातून बाहेर येणे त्यांना किती कठीण गेले असेल ? तीच परिस्थिती पहारेकऱ्यांची...समाजात जगत असता, आजवर अंगात बाणलेली सभ्यता इतक्या सहजासहजी आपण कशी काय विसरून गेलो, आपण काय आणि कसे इतके हिंसक वागलो...ह्या धक्क्यातून ते विद्यार्थी कसे बाहेर आले असतील ?
झिम्बार्डो म्हणतात, "खूप कमी माणसे तो तोल सांभाळू शकली, व दुर्दैवाने मी त्या थोर माणसांमध्ये नव्हतो."
'द वेव्ह' बघितल्यानंतर माझे मन त्या धक्क्यातून बाहेर पडल्यावर हादरलेल्या विद्यार्थ्यांकडे ओढ घेत होते. प्रयोगाच्या सुरवातीला, प्राध्यापक विद्यार्थ्यांना फक्त ताठ बसावयास सांगतो. खोल श्वास घ्यावयास सांगतो. आणि विद्यार्थ्यांना जाणवते की हे असे आपण केले की आपल्यालाच बरे वाटते. बस...तिथूनच हळूहळू प्राध्यापक आपला पगडा त्यांच्यावर जमवू लागतो. शिस्त शिकवतो. काही दिवस का होईना, परंतु, एकजूट ही आपली शक्ती आहे, हे अनुभवांतून त्या मुलांना पटल्यानंतर, ज्यावेळी हे सर्व चुकलेले गणित होते, आपण भलतेच काही करावयास लागलो होतो...'सत्ता हातात आल्यावर आपण त्याचा दुरुपयोग करू पहात होतो...ह्याची जाणीव भयानक नसेल का ठरली ? म्हणजेच आपल्यातही एक हिटलर आहे हे मान्य करण्यासारखेच हे नव्हे काय ? आणि आपल्या मित्रपरिवारासमोर आपण केलेल्या भयानक चुकीची उघड उघड मान्यता. मग ही मुले ह्या धक्क्यातून कशी सावरतील...? आता त्यांना बरोबर मार्ग दाखवणारा, शिस्त ही कुठल्या मर्यादेपर्यंत योग्य हे समजावून सांगणारा वेड्या वयात कोणी भेटेल काय...?
मी फ्लीपकार्टच्या साईटवर गेले व मानसशास्त्रज्ञ फिलीप झिम्बार्डो यांचे 'The Lucifer effect' हे पुस्तक मागवले.
...माझे बाबा मानसशास्त्राचे गाढे अभ्यासक होते ह्याचा अर्थ ह्या कुटील विषयावर बोलण्याचा मला अधिकार प्राप्त झाला असे नव्हे. जसे पुढाऱ्याचा मुलगा पुढारी..तसे काही हे नव्हे. परंतु, मला हा विषय आवडतो, त्यावर वाचावयास आवडते. माणसाचे बोलणे, वागणे हे त्याने त्याच्या आजवरच्या आयुष्यात घेतलेल्या अनुभवांवर बेतलेले असते असे मला वाटते. अगदी लहान होते, त्यावेळी बाबांची मित्रमंडळी घरी येत. तासनतास मोठमोठ्या गंभीर विषयांवर त्यांच्या चर्चा चालीत. मी फक्त बाबांच्या मांडीवर तिथेच बसून राही. आणि मग कधीतरी त्यांच्या कुशीत शिरून झोपून जाई. म्हणजे बाबांच्या कुशीत बसून जे काही अर्धवट ज्ञान कानात शिरले असेल त्याचा हा परिणाम झाला काय...असे आता उगीच वाटते. म्हणजे अर्ध्या हळकुंडाने पिवळे होणे वगैरे नव्हे...पण आवड निर्माण झाली हे मात्र खरेच.
'स्नो'...आणि त्यानंतर 'द वेव्ह'.
एक पुस्तक. एक चित्रपट.
पुस्तक अजून वाचून संपलेले नाही. परंतु, जितके वाचून झाले आहे त्यात व चित्रपटात, काही एक समान धागा जाणवतो आहे.
आत्ता ढोबळ वाटू शकेल, परंतु काही साम्य आहे हे खरेच.
कैदी...पहारेकरी.
विद्यार्थी...प्राध्यापक.
आस्तिक...नास्तिक.
सामर्थ्य...सामर्थ्यहीन.
