कोर्टाची पायरी...भाग १

माणसाला, आयुष्यात अनेक भूमिका जगावयास लागतात. मनात असो वा नसो. माझ्या अभ्यासू वृत्तीच्या बाबांची एक भूमिका होती घरमालकाची. खुद्द रत्नागिरीतील त्यांची वडिलोपार्जित शेतीभाती, घर, गोदाम हे सर्व मागे सोडून ते बौद्धिक गरजेसाठी मुंबईत स्थायिक झाले होते. त्या त्यांच्या जमीनजुमल्याची देखभाल, त्यांनी तिथेच रहाणाऱ्या नातलग गृहस्थांवर, मोठ्या विश्वासाने सोपवली होती. त्यात भाताची शेती, माड, आंबा, फणस ह्याही गोष्टी होत्याच. कधी एखाद्या उन्हाळी सुट्टीत आंब्याच्या पेट्या मुंबईतील आमच्या घरी येत असत. कधी माश्याच्या लाल कालवणाबरोबर, लालसर दिसणारा चवदार भात आई ताटात वाढत असे.
आम्हां तिघी बहिणींना घेऊन आई, एकदाच गावी पोचली होती. त्या तिच्या सहलीचा तिचा अनुभव बहुधा फारसा सुखावह नसावा. त्यामुळे, त्यानंतर आम्हीं तिथे कधी पोचलो नाही. बाबा मात्र वर्षातून दोनतीनदा पहाटेची एसटी पकडून गावी जात असत. आठवडाभराने पहाटेच घरी परतत असत. तिथे रहाणारे त्यांचे ते नातलग गृहस्थ मुंबईत वास्तव्याला येत तेव्हा आमच्या घरी उतरत.

आणि मग कधीतरी अगदी १९८५ साली, रत्नागिरी कोर्टात बाबांचा खटला उभा राहिला. नातलग गृहस्थांनी, १९६५ साली बाबांना न विचारताच गोदाम रहातं करून तिथे एक कुटुंब, भाड्याला लावून टाकलं होतं. शर्मा. धंदा सुतारीचा. बाबांना कधीही तो शर्मा पटला नाही. आवडला नाही. त्याला निघून जाण्यासाठी विनंत्या करून झाल्या. पत्रव्यवहार करून झाला. परंतु, शर्मांनी खांब चांगलेच रोवले. भारतीय कोर्टातील खटला. रीतिरिवाजानुसार तारखा पडू लागल्या. माझा सहभाग ह्यात शून्य. फक्त बाहेर गेलीस की ह्या कागदाची एक नकल काढून आण...हे इतकेच मला झेपणारे काम बाबा मला सांगत असत. बाकी काही थांगपत्ता नसे. त्यांच्याकडून लिहिल्या जाणाऱ्या व नाक्यावरील पोस्टाच्या लालबुंद पत्रपेटीत पडणाऱ्या प्रत्येक कागदाची नकल मात्र निघतच असे. ती व्यवस्थित फायलीत जाऊन विसावत असे.

तारखेवर तारीख. वर्षांवर वर्षे. वीस वर्षे.

मध्यंतरीच्या काळात शर्मा वारले. बायको खमकी. तिने आमच्या घराच्या बाजूला दुसरे घर विकत घेतले. तिथे भाडेकरू लावला. व आमच्या घरात ऐसपैस वास्तव्य चालू राहिले. २००२ साल उजाडलं. गावच्या कोर्टात केस जिंकल्याचे बाबा म्हणाले. आणि त्याच वर्षी डिसेंबरमध्ये बाबा गेले. तिसऱ्या दिवशी शर्मा बाईंचा घरी फोन आला. पाटील गेल्याच्या आमच्या दु:खात ती सहभागी असल्याचे तिने मला सांगितले. आत्या म्हणाली, "ही बाई जादूटोणा करते. माझा भाऊ हिनेच खाल्ला." ती बाई काळी का गोरी, अजून पर्यंत थांगपत्ता नव्हता.
बाबांची दूरध्वनी क्रमांकाची वही अतिशय चोख. त्यात त्यांच्या रत्नागिरीतील वकिलांचा नंबर सहज मिळाला. भिडे वकील.
"मी विश्वास पाटलांची मुलगी अनघा बोलतेय."
"बोला."
"बाबा दहा दिवसांपूर्वी गेले. ते कळवायला फोन केला होता."
"तुमचे वडील गेले ह्यात मी काहीही करू शकत नाही."
अपेक्षा ह्या शब्दांची नव्हती.
"हो. ते बरोबर. पण तुम्हांला कळवणे गरजेचे वाटले म्हणून..."
"त्याची काहीही गरज नाही. ज्यावेळी कोर्टात तारीख लागेल तेव्हां मी कळवेन. माझे सहकारी आहेत भुर्के वकील....ह्यापुढे त्यांच्याशी तुम्ही बोलत जा."
"ठीक."

बाबांचे अस्थीविसर्जन त्यांच्या गावी करावे असा विचार ठरला. त्यानुसार अस्थी घेऊन गावी पोचले. बाबांचे बालपणीचे मित्र त्यावेळी आवर्जून उपस्थित होते. ते व बाबा ज्या समुद्रकिनाऱ्यावर तासंतास फेरफटका मारीत असत, त्या मांडवी किनाऱ्यावर विसर्जन केले.
त्यानंतर बाबांच्या घरी जावे म्हणून ज्यावेळी घरी पोचलो तेव्हा प्रथमच 'शर्मा बाई' डोळ्यांना दिसली.
बाबांची वीस वर्ष. मनस्तापाची.
"पाटील गेले. फार वाईट झाले. मला रातच्याला कळालं. म्हणून लगेच सकाळी फोन केला तुम्हांला. खूपच वाईट झालं हो ! बरे तर होते ना ?" शर्मा म्हणाली.

इथेतिथे ऐसपैस पसरलेली जागा, आंबा, माड, विहिरी, पडीक कौलारू घर, मालकीण बाई आल्या म्हणून सांत्वनासाठी आलेले भाडेकरू. हे सर्व काही वेगळं होतं. बाबा इथे काही वेगळे होते.

मुंबईत परतलो. आता आठवतं...एका शनिवारी फोर्टातील एका नावाजलेल्या वकिलांसमोर ह्या खटल्यासंदर्भातील बाबांची फाईल घेऊन बसले होते. ते वकील, मुंबई हाय कोर्टात गुन्हेगारी संदर्भातील खटले चालवत व माझा खटला हा दिवाणी कोर्टातील होता. परंतु, ते ओळखीतील होते. मदतशील होते. त्यांनी फाईल तपासली.
रत्नागिरी कोर्टाने बाबांच्या बाजूने निकाल असा लावला होता....
अ) भाडेकरूने स्वतःच्या निवासासाठी शेजारीच दुसरे घर बांधले आहे.
ब) भाडेकरू, मालकाच्या जागेचा वापर रहाण्यासाठी न करता उद्योगधंद्यासाठी करीत आहे.
भाडेकरूने जुन्या न दिलेल्या भाड्याची वसुली या मुद्द्यावरील निकाल, कोर्टाने अनुत्तरीत ठेवला होता.
मुंबईच्या वकिलांनी पहिला सल्ला दिला.
"मुंबई कोर्टात कॅव्हिएट फाईल करावयास हवे."
"कॅव्हिएट म्हणजे ?"
पुढील कालावधीत मला पडत गेलेल्या असंख्य खुळ्या प्रश्र्नांची ती नांदी होती.
"आपण कॅव्हिएट केल्याने, जर ती बाई जिल्हा कोर्टाच्या निकालाविरुद्ध मुंबईतील हाय कोर्टात आली, तर आपल्याला पूर्व सूचना दिल्याशिवाय कोर्ट काहीही व कधीही निकाल देऊ शकणार नाही."
"हो का ? बरं. मग करू या आपण."

कोर्टाची पायरी...
खरं तर कोर्टाचा जिना...
एकेक पायरी...
एकेक धडा...
माझे त्या जिन्यावरील गतीने धावणे...
व माझ्या जलद गतीला पावलोपावली खीळ घालणारा भारतीय कायदा...